Ở Bắc Giang có một hệ thống các lăng tẩm bằng đá đã có tuổi hơn 300 năm nằm rải rác ở nhiều huyện, với hàng nghìn hiện vật đá được tạo tác công phu, thẩm mỹ, tới nay vẫn còn nhiều bí ẩn chưa được giải mã.

Tượng người dắt ngựa ở lăng Dinh Hương - Ảnh: Kim Sa

Kiểu kiến trúc điển hình của các lăng mộ này là phía ngoài xây tường bao quanh bằng đá ong, bên trong có bia đá, xung quanh xếp đặt đăng đối tượng các quan hầu võ tướng, trước mộ là hồ nước, cây cối thâm u bao quanh lăng.Nét độc đáo nhất ở các khu lăng mộ là các nhóm tượng với nhiều cách thể hiện phong phú, chỉ riêng tượng voi cũng có nhiều tư thế: ngồi, đứng, quỳ, phục, vòi cuộn lại, cổ đeo chuông...; tượng ngựa được tạc với đầy đủ yên cương, nhạc ngựa, lục lạc, ngò hoa, vải phủ, khăn thêu...; các tượng nghê và sấu được miêu tả rất có hồn.Nằm trọn trong một khu đồi cao thuộc xã Đức Thắng (huyện Hiệp Hòa), ba bề bốn bên là đồng ruộng, lăng đá Dinh Hương được xây dựng năm 1727 dưới triều vua Lê Dụ Tông. Yên nghỉ tại khu lăng đá này là Quận công La Quý Hầu (La Đoan Trực), một võ quan thủy binh có nhiều công lao với triều đình, hai lần được nhà vua cử đi sứ phương Bắc. Năm 1740, dưới triều vua Lê Hiển Tông, La Quý Hầu cầm quân đi dẹp loạn ở các vùng thuộc đạo Kinh Bắc, Sơn Nam, Hải Dương.Đến năm 1749 ông qua đời, thọ 61 tuổi, được vua phong phúc thần Trung Cẩn đại vương. Khu lăng đá được ông xây dựng từ khi còn sống, toàn bộ bằng đá xanh, được các hiệp thợ vùng Kinh Bắc đục chạm với những hình thù, họa tiết cầu kỳ. Đây là một trong những lăng đá hoành tráng và đẹp nhất tại Bắc Giang.

Chính diện khu lăng đá Dinh Hương với đôi nghê đá ngẩng cao đầu - Ảnh: Kim Sa

Được xây dựng năm 1697, đời vua Lê Hy Tông, lăng họ Ngọ (xã Thái Sơn, Hiệp Hòa) lưu giữ di hài Phương quận công Ngọ Công Quế. Theo các tư liệu lịch sử, Ngọ Công Quế là bậc văn võ song toàn, tư cách khoan hòa độ lượng, tận tâm phụng sự việc nước, hết lòng quan tâm giúp đỡ quê hương. Lăng được xây bằng đá muối và đá ong lấy ở núi IA cách đó khoảng 1,5km, do chính Ngọ Công Quế thuê thợ đục đá giỏi nhất vùng về làm.Trên khu đất trước phần mộ là hai dãy tượng chầu đăng đối: hai con voi phục, hai cặp người dắt ngựa, hai con sấu bằng đá xanh.Phía sau hương án là cổng vào phần mộ có tường đá bao quanh cao 1,9m, cạnh hương án là hai con nghê ngẩng cao đầu ngồi chầu, trên nền cổng phần mộ chạm hai người đứng hầu. Ngoài những lăng đá kể trên, huyện Hiệp Hòa còn nhiều lăng đá hoành tráng khác như lăng họ Bùi, lăng họ Hà, lăng họ Ngọ, lăng họ Khổng... Tham quan một vòng các lăng mộ, chúng tôi không khỏi xót xa cho các hiện vật đá quý giá nằm giữa những khu đất um tùm cỏ dại.Được biết, vài năm trước tỉnh Bắc Giang đã hỗ trợ kinh phí tu sửa, bảo vệ các khu lăng đá này nhưng nhiều công trình nay đã xuống cấp, thậm chí bị xâm hại: một số lăng đã không còn bức tường bao bằng đá ong như trước, một số tượng bị phá, có lăng mộ còn bị đào bới để tìm vàng và đồ quý giá (lăng Dinh Hương, lăng Nội Dinh...).

Tượng voi phục ở lăng Dinh Hương - Ảnh: Kim Sa

Hiệp Hòa là vùng đất địa linh nhân kiệt, có những dòng họ lớn với nhiều người đỗ đạt, làm quan lại, tướng lĩnh... như họ Ngô, Ngọ, Lê, Trần, Giáp, Dương, Khổng... từng rạng danh đất Kinh Bắc một thời.Kinh Bắc (gồm Bắc Giang, Bắc Ninh) vốn có truyền thống khoa bảng, trong 73 khoa thi dưới thời nhà Lê (1554-1787), riêng Kinh
Bắc có tới 199 người đỗ tiến sĩ làm quan lớn trong triều đình. Chính những vị này cuối đời về quê chọn đất xây lăng mộ làm chỗ nghỉ vĩnh hằng cho mình, cũng là nơi để dòng tộc thờ phụng.Khi xây dựng lăng mộ cho chính mình, các chủ nhân đã đầu tư rất kỹ về nhiều mặt như phong thủy, phong cách nghệ thuật. Với những giá trị về lịch sử, văn hóa, kiến trúc nghệ thuật, hầu hết lăng mộ ở Bắc Giang đã được xếp hạng di tích cấp quốc gia. Dù vậy cho đến nay các khu lăng mộ đá này dường như vẫn bị chìm sâu trong giấc ngủ dài đã mấy trăm năm.Tỉnh Bắc Giang hiện vẫn chưa có hướng đi cụ thể nào để quảng bá, thu hút du khách cũng như bảo vệ các di sản này.

Tỉnh Bắc Giang hiện có 46 lăng đá cổ, trong đó phần lớn tập trung tại huyện Hiệp Hòa với 26 lăng, huyện Việt Yên 11 lăng, huyện Tân Yên 5 lăng... Theo tiến sĩ Nguyễn Huy Hạnh - nguyên phó giám đốc Bảo tàng tỉnh Bắc Giang, các khu lăng mộ Bắc Giang có thể xem là một “bảo tàng đá” tiêu biểu cho nghệ thuật xây dựng và điêu khắc lăng mộ đã phát triển đến đỉnh cao thời nhà Lê và giữ vị trí quan trọng trong nền kiến trúc - điêu khắc lăng tẩm VN.

Cổng vòm vào lăng mộ họ Ngọ - Ảnh: Kim Sa

Tượng quan hầu ở lăng Nội Dinh - Ảnh: Kim Sa